ÉÉN DUEL, TWEE TSJECHOVS, DRIE ZUSTERS

In deze kille maand maart heb ik binnen zes dagen twee voorstellingen van Tsjechov meegemaakt: Het Duel (door Tsjechov als novelle geschreven in 1891) gespeeld door Het Nationaal Theater, gezien in Groningen en Drie Zusters (geschreven door Tsjechov in 1901) gespeeld door de Vlaamse toneelgroep Zuidpool, gezien in Amsterdam.

Twee Tsjechovs, verschillende verhalen, veel overeenkomsten:

Een kleine gemeenschap zwaarmoedige Russen, verdwaald in een geïsoleerd dorp, zowel in Het Duel als in Drie Zusters.

Weinig beduidende mensen, middle class negentiende eeuw, die (terug)verlangen naar het enerverende leven in de stad : naar Petersburg in Het Duel en naar Moskou in Drie Zusters.

Eindeloze woordenstromen en dialogen, twijfels, verveling, af en toe de slappe lach, gebabbel, getob en gefilosofeer in Het Duel én in Drie Zusters.

Stompzinnige en ook in de tijd van Tsjechov anachronistische pogingen om een zinloos conflict tussen overspannen ego’s te beslechten: een duel met fatale afloop in Drie Zusters en een lachwekkende mislukking in Het Duel.

Moeizame menselijke zoektochten naar de zin van het bestaan.

Wordt het nog wat met die mensheid? “Wellicht pas over tweehonderd jaar”, zegt luitenant Versjinin in Drie Zusters..

Misschien begrijpelijk dat een enkele toneelrecensent met slappe knieën afhaakte bij deze, oppervlakkig bezien, weinig opwindende gebeurtenissen.

Toch hadden de belangrijkste Nederlandse en Vlaamse dagbladen lovende kritieken. “Drie uur toptheater” schreef De Morgen over Drie Zusters. “Een schot in de roos” volgens Elsevier over Het Duel. Alleen De Volkskrant kwam met een zure opmerking over Drie Zusters:  …”lol noch diepe zielenpijn wordt gevoeld, en op enig moment wil je gewoon maar dat ze (de acteurs) er een punt achter zetten.” En de NRC was uitzonderlijk cynisch over Het Duel: “Uit niets van deze ratjetoe valt een dringende reden te destilleren om dit werk op te voeren. Deze toneeltekst kan na de tournee onderin een diepe la. Zo heeft Tsjechov het niet bedoeld.”

Twee uur Het Duel en liefst drie uur Drie Zusters vereisen constante aandacht van het publiek. Tsjechov zelf stelde destijds teleurgesteld vast dat het publiek in Rusland niet zo warm liep voor zijn Drie Zusters. Ook de meeste zalen in Nederland en België zaten niet vol tijdens de voorstellingen; bij Drie Zusters verliet soms de helft van het publiek na de pauze de zaal. Dat was geen kwestie van te weinig zitvlees, maar misschien wel gebrek aan concentratie of musical-achtige verwachtingen van toneel in 2019.

Want Tsjechov is niet sexy, bij Tsjechov geen vuurwerk en geen heldendom, Tsjechov is slow theatre. Zou Tsjechov niet meer van deze tijd zijn? Moet Tsjechov dan maar opgepimpt worden met actualisering of met ruige ritmes en raps? Neen, vonden ze bij Zuidpool! Neen, vonden ze bij het Nationaal Theater!

Beide stukken hebben mij geraakt, omdat ik mensen zag worstelen in het zoeken naar de waarden van het leven. Ruim honderd jaar later nog dezelfde vragen, geen steek opgeschoten, mijzelf incluis.

Evgenia (midden) in Drie Zusters

Het Duel en Drie Zusters hebben mij geïnspireerd omdat ik mensen zag die ondanks alles de hoop op een beter leven niet opgaven. Ik zag mensen die uiteindelijk aanvaardden dat het leven zich hier en nu afspeelt en niet in onbereikbare romantische oorden als ‘Moskou’ of ‘Petersburg’.

Beide stukken ontroerden mij, zowel in het ragfijne spel als in de onhandige en soms onbeheerste uitbarstingen van sommige personages.

En beide stukken hebben mij verwarmd omdat onze zoon Joris in Het Duel en zijn vriendin Evgenia in Drie Zusters excelleerde.

Kun je nog min of meer objectief recenseren als je zoon of zijn vriendin een belangrijke rol in een toneelvoorstelling heeft?

De voorstellingen van Joris zien wij altijd twee keer. Na de première in Den Haag kan ik meestal geen zinnig woord uitbrengen, zozeer ben ik door hem gefascineerd. Een recensie schrijven is dan volstrekt onmogelijk. Dat er recensies in de kranten verschijnen maakt mij altijd nerveus. Slechte recensies verdraag ik nauwelijks. Die in de NRC over Het Duel vond ik onuitstaanbaar en ongefundeerd. De kritiek was geschreven door hetzelfde sujet die een paar jaar geleden Dostojewski’s Misdaad en Straf, met Joris als koortsige moordenaar Raskolnikov, de grond in boorde. Gelukkig heeft hij Joris twee jaar geleden met rust gelaten in De Revisor van Gogol.

Joris (links) in Het Duel

Als ik Joris, in zijn rol als het ongeleide projectiel Lajevski, voor de tweede keer zie, lekker thuis in de Stadsschouwburg van Groningen, kan ik zijn spel en de voorstelling beschouwen als een ervaren semiprofessionele toneelbezoeker.

Met Evgenia ligt het iets anders. Zij is mijn dochter niet, zij is Joris’ vriendin. Iets meer afstand dus. Bovendien heb ik nog weinig voorstellingen van haar gezien. Maar wat heeft zij mij verrast als Irina in Drie Zusters: wat een charme als de dartele jongste van de drie zussen, wat een precies en subtiel spel, wat een spelplezier.

Evgenia en Joris: liefde voor elkaar en liefde voor de Russen!

Het Duel werd veertig keer, van begin januari tot half maart, overal in Nederlandse schouwburgen gespeeld.

Drie Zusters is nog twee keer te zien in Vlaanderen, op 15 maart in Mechelen en 16 maart in Lier.