OPEN BRIEF AAN PIETER WATERDRINKER: Welk beeld van Rusland klopt?

Het lukte u als Ruslandkenner, op 19 augustus als vierde zomergast van Janine Abbring, om mijn beeld van Rusland wat bij te stellen: iets milder en menselijker dan de gemiddelde televisiekijker wellicht zou denken.

U liet bijvoorbeeld in een filmfragment zien hoe honderd jaar geleden in het tsaristische Rusland een westerse handelsreiziger werd vernederd door ijzige ambtenarij en potsierlijke regenten, maar hoe hem daarna een overstelpende hartelijkheid ten deel viel van zingende en dansende ‘gewone’ Russen op het platteland.

Wie vandaag de dag Rusland wil bezoeken, moet nog steeds taaie procedures doorlopen om aan een verplicht visum te komen, terwijl je van talloze Ruslandbezoekers en –kenners hoort hoe hartelijk en gastvrij de ‘gewone’ mensen in Rusland zijn.

Met een ander fragment, uit de film Oci Ciornie, typeerde u de Rus als een hunkerend, ogenschijnlijk stug maar warmbloedig mens, vaak net zo smoorverliefd en vrolijk als ‘wij’ in het westen. En u zette een uiterst effectief frame neer: Russen lijken op Italianen!

Regisseur Tatjana Frolova

Ook vindt u dat we voor Poetin wat meer begrip mogen opbrengen. Want Poetin vertegenwoordigt het Rusland dat zich, misschien niet geheel ten onrechte, zorgen maakt over de sterke expansie van NATO en Europese Unie naar het oosten. In een ander interview hoorde ik u zeggen dat de Krim eigenlijk altijd al Russisch is gedweest, maar dat het destijds in een dolle bui door Chroesjtsjov aan de Oekraïne was geschonken. Het valt dus allemaal wel mee met die annexatiedrift van Poetin… U legde zelfs uit dat het neerschieten van de MH17 voor een deel aan ons anti-Russische sentiment te wijten was…

Sinds een week ben ik er van overtuigd dat uw beeld bijgesteld moet worden. Toen zag ik op het Groningse theaterfestival Noorderzon de premièrevoorstelling van het Russische KnAM-theatre ‘I haven’t begun to live yet’.

KnAM tijdens Noorderzon - Groningen

Regisseur Tatjana Frolova van het KnAM-theatre neemt zelf het voortouw in de voorstelling. Op verwarrend-vriendelijke toon vertelt ze dat de kinderen in Rusland op school leren dat Hitlers nazi’s, Mao’s rode gardisten en Pol Pot’s rode Khmer miljoenen slachtoffers hebben gemaakt. Maar zelfs in 2018 krijgt de Russische jeugd nauwelijks iets te horen over de Grote Terreur van Stalin. En al helemaal niets over de ontelbare doden die de min of meer eerbiedwaardige Lenin op zijn geweten heeft.

Op het toneel hangt een verontrustende uitspraak van Lenin: “Elke daad ten gunste van de revolutie is moreel geoorloofd”. Op grond hiervan zijn naar schatting minstens vijftien en waarschijnlijk twintig miljoen mensen vermoord, eerst door Lenin en daarna vooral door Stalin. Veel meer dan wat Hitler, Mao en Pol Pot op hun gezamenlijke geweten hebben.

Maria Yakunchikova (1895) ANGST

De vermoorden van de Sovjet-genocide hebben geen graven, geen publieke ere-monumenten. Er zijn geen stille momenten ter herdenking zoals bij ons op vier mei. Er zijn nooit ‘Neurenbergse’ processen gevoerd in Rusland.

Brezjnev hield alle openheid tegen “omdat anders het rijk uit elkaar valt”. Onder Gorbatsjov víel de Sovjetunie uit elkaar, en de Russen mochten even adem halen onder de perestrojka. Toen was het al voorbij. Want van Poetin mogen de Russen niet meer omkijken naar het verleden; ze moeten trots en blijmoedig de toekomst tegemoet gaan. Goed gevoed door brood en (WK voetbal 2018-) spelen.

In ‘I haven’t begun to live yet’ wordt de lugubere geschiedenis van Rusland als een persoonlijke aanklacht gepresenteerd. 
          ANGST is het centrale woord, in het Russisch  CTPAX
dat spreek je uit als strach.

KnAM tijdens Noorderzon

De 'eerbiedwaardige' Lenin

Vijfendertig jaar, dus gedurende twee generaties, Van Lenin tot de dood van Stalin, leefde iedere Sovjetburger in angst. Dus de grootouders van de KnAm-acteurs waren volledig in de greep van díe angst. Iedereen in Rusland kent mensen die door Lenin of Stalin zijn vermoord.

Het doel van elke terreur, dus ook van Lenin en Stalin, is om angst op te roepen bij zoveel mogelijk mensen. Die angst zit zó diep in het Russische volk, dat ook de spelers van het KnAM-collectief er onder lijden. Er is namelijk nooit een eind gemaakt aan alle angst. Integendeel: Poetin heeft de angst opnieuw verbreid. Geen angst voor de dood, voor marteling, voor gedwongen migratie, voor honger en kou, maar de angst voor de willekeur. De angst om als oppositie opgepakt te worden, van Pussy Riot tot Alexej Navalny. Rusland is nog steeds onleefbaar.

Veel ‘gewone’ mensen in Rusland, ook jongeren, lijden aan psychische problemen: depressies, neurosen, angststoornissen, nachtmerries, gekte en waanzin. Allemaal terug te voeren tot de existentiële angst die vanaf Lenin in het volk is geïnjecteerd. De rillingen liepen mij over de rug toen de vijf KnAM-spelers op een gruwelijk persoonlijke manier  over hun eigen trauma’s vertelden. Om je zo kwetsbaar te betonen heb je moed nodig, ook in 2018.

Pussy Riot

In het eerste half uur van de voorstelling liepen er groepjes mensen boos de zaal uit, vlak langs het podium. Tijdens het gesprek met de acteurs na afloop hoorden we dat het Russische bezoekers waren. “Jullie verraden ons vaderland” sisten ze de spelers toe. Van die agressie schrik je als brave Groninger toch even. De spelers waren er niet van onder de indruk. Tijdens hun Europese tournees maakten ze het vaker mee.

Zijn dát dan die hartelijke Russen waar u het over had, die zorgeloze Oost-Europese ‘Italianen’?

Het KnAM-theatre is een onafhankelijk collectief van dappere acteurs en vrijwilligers uit de stad Komsomolsk aan de Amoer, in het uiterste oosten van Rusland, vijfhonderd kilometer ten noorden van Vladivostok. De stad is genoemd naar de Communistische Jeugdbond Komsomol. In nazi Duitsland zou het dus de Hitlerjugendstad geheten hebben.

Het intrigeert mij om zo’n stad en de straat van het KnAM theater op Google op te zoeken: 250.000 inwoners, brede wegen met wat auto’s en bussen en een Russisch-orthodoxe kathedraal. 

Ik heb ze per mail gevraagd naar hun speellijst in andere Europese steden, maar nog geen antwoord gehad. KnAM, dat geen cent subsidie in Rusland krijgt, kan bestaan dankzij de opbrengsten van voorstellingen in West-Europese theaters en festivals.

Monastere de Chevetogne

Overigens was mijn beeld van de Russen nooit zo negatief. Dat heb ik mede te danken aan mijn jarenlange contacten met de Benedictijner monniken uit het Belgische Chevetogne, waar ik in eerdere blogs over heb geschreven. Toen het ijzeren gordijn nog bestond en de kerken in de Sovjetunie verboden waren vanwege de atheïstische doctrine van het communisme, hadden de monniken van Chevetogne, die zich de oecumene tussen het Westerse en Oosterse christendom ten doel stelden, intensieve contacten met de ondergrondse Russisch orthodoxe kerk. De kerk was een troostend toevluchtsoord in tijden van repressie.

Na de dood van Stalin werden de contacten vanuit het westen met de kerk oogluikend, maar niet zonder risico, toegestaan. Monniken uit de Sovjetunie konden korte tijd hier komen, moedige monniken uit Chevetogne bezochten daar kloosters en parochies, priesters en gelovigen. Door de ontmoeting groeide het wederzijds begrip en maakte de angst langzaam plaats voor vertrouwen. Dat voel je nog steeds als je als gast in de abdij van Chevetogne bent.

Inmiddels heeft de opportunistische strateeg Poetin zich als ex-communist bekeerd tot de Russisch orthodoxe kerk… Religie is niet langer opium voor het volk. Nu worden de opiaten door het Kremlin rijkelijk uitgedeeld onder de Russische topsporters.

Van harte hoop ik op een reactie, beste Pieter Waterdrinker.